2019-2024 оны хооронд 116 хүн гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэн, бусдыг хороожээ

Монгол Улсын дээд шүүхийн шүүгч Б.Батцэрэн Канад Улсын Засгийн газрын санхүүжилтээр Олон улсын эрх зүйн хөгжлийн байгууллага (IDLO)-аас зохион байгуулсан "Монгол Улсад жендэрт суурилсан хүчирхийлэлтэй тэмцэх тогтолцоог бэхжүүлэх нь" хоёрдугаар шатны төслийн нээлтийн үйл ажиллагаанд 2025 оны 06 дугаар сарын 10-ны өдөр оролцлоо. Энэ үеэр "Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, тулгамдаж буй бэрхшээл, бодлогын шинэчлэл" сэдвээр илтгэл хэлэлцүүллээ.

Монгол улсад Гэр бүл, хүүхдийн хэргийн шүүхийг байгуулсан бөгөөд тус шүүх нь 2026 оны нэгдүгээр сарын нэгний өдрөөс эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулах болно. Иймд энэхүү илтгэлээр гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийг шүүхэд хянан шийдвэрлэж буй өнөөгийн байдалд тулгарч буй бэрхшээлийг тодорхойлж, тус бэрхшээл асуудлыг шийдвэрлэсэн тогтолцоог Гэр бүл, хүүхдийн хэргийн шүүхэд хэрхэн нэвтрүүлэх нь зохимжтой талаар бусад улсын сайн туршлагыг харгалзан дүгнэлт өгөх болно.

НЭГ. ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЭЛ ҮЙЛДЭХ ГЭМТ ХЭРГИЙГ ШҮҮХЭЭР ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭЖ БУЙ БАЙДАЛ

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн хүнд Эрүүгийн хууль болон Зөрчлийн тухай хуульд зааснаар хариуцлага хүлээлгэх бөгөөд энэхүү илтгэлд Эрүүгийн хуульд заасан гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэрэг үйлдэж, шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн хэргийн тоон мэдээ болон Зөрчлийн тухай хуульд заасан Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчлийн тоо мэдээг тус тус авч үзэв.

Эрүүгийн хуульд гэр бүлийн хүчирхийллийн үйлдлийг бие даасан гэмт хэрэг, зарим гэмт хэргийн хүндрүүлэх бүрэлдэхүүн байхаар хуульчилсан. Тодруулбал, Эрүүгийн хуулийн тусгай анги (цаашид “ЭХТА” гэх)-ийн 11.7 дугаар зүйлд “Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх” гэсэн бие даасан гэмт хэргийг хуульчилсан бөгөөд хууль тогтоогч уг гэмт хэргийн объектив шинжид гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг байнга

• зодсон;

• харгис хэрцгий харьцсан, догшин авирласан, тарчлаасан;

•  тэтгэвэр, тэтгэмж, хуваарьт болон дундын эд хөрөнгөө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхэд халдсан бол нэг жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл зургаан сараас нэг жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ хэмээн заасан байна.  

Үүнээс гадна Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид заасан зарим гэмт хэрэгт “гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж” гэх хүндрүүлэх бүрэлдэхүүнийг заажээ. Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 10.1 дүгээр зүйлийн 2.8-т Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүнийг санаатай алах; 11.1 дүгээр зүйлийн 2.1-т Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүний эрүүл мэндэд хүнд хохирол санаатай учруулах; 11.4 дүгээр зүйл 2.1-т Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүний эрүүл мэндэд хүндэвтэр хохирол санаатай учруулах; 12.1 дүгээр зүйлийн 2.3-т Гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндэх зэргээр тусгагджээ. Харин Зөрчлийн тухай хууль (2017)[8]-д Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчлийн хэргийг тус тус хуульчилсан байна.

1.1. ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЭЛ ҮЙЛДЭХ ГЭМТ ХЭРГИЙН ТООН МЭДЭЭ[9]

Улсын хэмжээнд Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхүүд сүүлийн 6 жилийн хугацаанд буюу 2019 оноос 2024 онхүртэлх хугацаанд гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх (ЭХТА-ийн 11.7 дугаар зүйл), гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүнийг алах (ЭХТА-ийн 10.1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн 2.8), гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндэх гэмт хэрэг (ЭХТА-ийн 12.1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн 2.3)-ийг хянан шийдвэрлэсэн хэргийн тоог авч үзэв. 

Хүснэгт 1. Шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн хэргийн тоон мэдээ (2019-2024 он)

Дээрх гэмт хэргийг тус бүрээр нь сүүлийн 6 жилийн хугацаанд шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн тоо, уг гэмт хэрэгт оногдуулсан эрүүгийн хариуцлагын төрлөөр нь задлан авч үзвэл:

I. ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЭЛ ҮЙЛДЭХ ГЭМТ ХЭРЭГ

(ЭХТА-ийн 11.7 дугаар зүйл)

Улсын хэмжээнд 2019 оноос 2024 он хүртэлх хугацаанд Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 11.7 дугаар зүйлд заасан гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэрэгт холбогдуулан 654 хүнд холбогдох 649 хэргийг хянан шийдвэрлэсэн байна.

Хүснэгт 2. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийг шүүхээрхянан шийдвэрлэсэн тоон мэдээ (2019-2024 он)

Шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх 649 гэмт хэргийн:

• 58.7 хувь буюу 381 хэргийг ЭХТА-ийн 11.7.1.1 дэх хэсэгт заасан “Гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг байнга зодсон” гэмт хэрэг;

• 24.2 хувь буюу 157 хэргийг ЭХТА-ийн 11.7.2.1 дэх хэсэгт заасан “энэ гэмт хэргийг хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэй, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эсрэг үйлдсэн” гэмт хэрэг;

• 15.6 хувь буюу 101 гэмт хэргийг ЭХТА-ийн 11.7.1.2 дахь хэсэгт заасан “гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг байнга харгис хэрцгий харьцсан, догшин авирласан, тарчлаасан” гэмт хэргийг;

• 1.1 хувь буюу 7 хэргийг ЭХТА-ийн 11.7.1.3 дахь хэсэгт заасан “...хуваарьт болон дундын эд хөрөнгөө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхэд халдсан;

• 0.3 хувь буюу 2 хэргийг ЭХТА-ийн 11.7.2.2 дахь хэсэгт заасан “...асрамжийн үйлчилгээ үзүүлэх байгууллагын ажилтан үйлдсэн;

• 0.2 хувь буюу 1 хэргийг ЭХТА-ийн 11.7.2.3 дахь хэсэгт заасан “...таслан зогсоох гэсэн хүнийг эсэргүүцэж үйлдсэн...” гэмт хэргийг тус тус хянан шийдвэрлэсэн байна.

Дээрхээс харвал ЭХТА-ийн 11.7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1.1-т заасан гэр бүлийн хамаарал бүхий хүнийг байнга зодсон; 11.7 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн 2.1-т заасан энэ гэмт хэргийг хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэй, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эсрэг үйлдсэн гэмт хэргийг шүүхээр хамгийн их хянан шийдвэрлэжээ.

                   График 1. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийн

тоон үзүүлэлт (2019-2024 он)

Сүүлийн 6 жилийн хугацаанд анхан шатны шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийн өсөлт, бууралтыг судлан үзэхэд 2024 онд 112 хэргийг хянан шийдвэрлэсэн нь 2019 онтой харьцуулахад 29 хэрэг буюу 6.4 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна.

Хүснэгт 3.Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэрэгт оногдуулсан

эрүүгийн хариуцлагын тоон мэдээ (2019-2024 он)

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж, гэм буруутайд тооцогдсон нийт 623 хүний 21.5 хувь буюу 134 хүнд хорих ял оногдуулахгүйгээр тэнсэж, 77.5 хувь буюу 483 хүн ял шийтгүүлснээс 62.5 хувь буюу 302 хүнд хорих ял оногдуулж, 37.5 хувь буюу 181 хүнд зорчих эрх хязгаарлах ял оногдуулсан байна.

II. ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЭЛ ҮЙЛДЭЖ ХҮНИЙГ АЛАХ ГЭМТ ХЭРЭГ

(ЭХТА-ийн 10.1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн 2.8)

Улсын хэмжээнд 2019 оноос 2024 он хүртэлх хугацаанд Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 10.1 дүгээр зүйлээр 1168 хүнд холбогдох 1087 хэргийг хянан шийдвэрлэсэн байна. Үүнээс ЭХТА-ийн 10.1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн 2.8-т заасан “гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүнийг алах” гэмт хэрэг 10.4 хувь буюу 113 байна.

Хүснэгт 4. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүнийг алах гэмт хэргийг шүүхээрхянан шийдвэрлэсэн тоон мэдээ (2019-2024 он)

                     График 2. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүнийг алахгэмт хэргийнтоон үзүүлэлт (2019-2024 он)

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүнийг алах гэмт хэргийг 2024 онд 18 хэргийг хянан шийдвэрлэсэн нь 2019 онтой харьцуулахад 5 хэрэг буюу 21.7 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байна. 

Хүснэгт 5. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүний алах гэмт хэрэг

оногдуулсан эрүүгийн хариуцлагын тоон мэдээ (2019-2024 он)

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж хүнийг алах гэмт хэрэгт ял шийтгүүлсэн 112 хүнд хорих ял оногдуулж, 3 хүнд эмнэлгийн чанартай албадлагын арга хэмжээ тус тус авсан байна.

III. ГЭР БҮЛИЙН ХАМААРАЛ БҮХИЙ ХАРИЛЦААТАЙ ХҮНИЙГ

ХҮЧИНДЭХ ГЭМТ ХЭРЭГ

(ЭХТА-ийн 12.1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн 2.3 )

Улсын хэмжээнд 2019 оноос 2024 он хүртэлх хугацаанд Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс шүүхээр Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 12.1 дүгээр зүйлээр 2264 хүнд холбогдох 2026 хэргийг хянан шийдвэрлэсэн байна.

Хүснэгт 6. Гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндэх гэмт хэргийгшүүхээр хянан шийдвэрлэсэн тоон мэдээ (2019-2024 он)

Шүүхээс 2019 оноос 2025 он хүртэлх хугацаанд нийт 2026 хүндэтгэх гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэсний 2.9 хувь буюу 58 хэрэг нь уг гэмт хэргийн хүндрүүлэх бүрэлдэхүүн болох “гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндэх” гэмт хэрэг байна.

График 3. Гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндэхгэмт хэргийн тоон үзүүлэлт (2019-2024 он)

Улсын хэмжээнд анхан шатны шүүхээр гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндсэн хэргийн өсөлт бууралтыг харвал сүүлийн гурван жил 8-9 хэрэг хянан шийдвэрлэгдэж байна.

Хүснэгт 7. Гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг хүчиндэх гэмт хэрэгт оногдуулсан эрүүгийн хариуцлагын тоон мэдээ (2019-2024 он)

Шүүхээр хянан шийдвэрлэгдсэн гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийн тоон мэдээнээс харвал уг гэмт хэрэг нь зарим онд өссөн, зарим онд буурсан үзүүлэлттэй бөгөөд тогтмол өссөн эсвэл буурсан үзүүлэлт гарсангүй.

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийн үзүүлэлт буурахгүй байгаа суурь шалтгааныг илрүүлэх зорилгоор хийгдсэн зарим судалгааны ажлуудад гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх шалтгаан, сэдэлд хувь хүний өөрийн ёс суртахуун, ухамсар, хүмүүжил асар их нөлөөтэй хэдий ч нийгмийн хүчин зүйлүүд болох нийгэм, эдийн засгийн байдал, амьдрах орчин, нийгмийн хүрээлэл зэрэг нөлөөлдөг гэжээ.[10] Мөн судалгаанаас үзвэл энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдэж буй суурь шалтгааныг гэр бүлийн эрх мэдлийн тэнцвэргүй байдал гэж дүгнэсэн байх бөгөөд түүнд ажилгүйдэл, ядуурал, боловсролын түвшин, сэтгэцийн эрүүл мэнд, нийгмийн ёс суртахууны уналт зэрэг хүчин зүйл нөлөөлдөг байна.[11]Дэлхийн банкны 2024 оны тайланд дурдсанаар Монгол улсад хөдөлмөрийн насны эмэгтэйчүүд хөдөлмөрийн насны эрэгтэйчүүдээс 15 хувиар бага ажил хөдөлмөр эрхэлдэг бөгөөд тэдний дундаж цалин нь 25 хувиар бага байна.[12] Энэ нь бусдаас эдийн засгийн хараат байдлыг нэмэгдүүлж гэр бүлийн хүчирхийлэл бий болох шалтгаан болдог байна. Гэмт хэргийн хохирогчдын нийгмийн байдлаас үзэхэд дийлэнх буюу 3308 нь эрхэлсэн тодорхой ажилгүй, 1370 нь хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч байна. Иймд ямар нэг ажил эрхэлдэггүй, тогтмол орлогын эх үүсвэргүй иргэд энэ төрлийн гэмт хэрэгт ихээр хохирдог байна.[13]

1.2. ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЭЛТЭЙ ТЭМЦЭХ ТУХАЙ ХУУЛЬ ЗӨРЧИХ ЗӨРЧЛИЙН ХЭРГИЙН ТООН МЭДЭЭ[14]

Улсын хэмжээнд 2019 оноос 2024 оныг хүртэлх хугацаанд Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд зөрчлийн арга хэмжээ авхуулахаар нийт 153 871 зөрчлийн хэрэг ирүүлснээс Зөрчлийн тухай хуулийн 5.4 дүгээр зүйлд заасан 50451 хэрэг байна. Энэ нь нийт хэргийн 32.8 хувийг эзэлж байна.

Хүснэгт 8. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчлийн хэргийгшүүхээр хянан шийдвэрлэсэн тоо мэдээ(2019-2024 он)

Дээрхээс харвал:

• 37.3 хувь буюу 513 хэргийг хэрэгсэхгүй болгож,

• 13.0 хувь буюу 71 хүнийг шийтгэлээс чөлөөлж,

• 32.8 хувь буюу 49 865 хүнд шийтгэл оногдуулж шийдвэрлэжээ.

Улсын хэмжээнд 2024 онд нийт зөрчлийн 45915 хэрэг хянан шийдвэрлэсэн нь 2019 онтой харьцуулахад 2.6 дахин өссөн үзүүлэлттэй байна.  

График 4. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчлийн хэргийн тоон үзүүлэлт (2019-2024 он)

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчлийн хэргийг 2019 онтой харьцуулахад сүүлийн зургаан жилийн хугацаанд 3045 хэрэг буюу 42.4 хувиар өсжээ. Өсөлт, бууралтын үзүүлэлтээс ажиглахад 2022 онд 2019 онтой харьцуулахад 467 хэргээр 6.5 хувь буурсан бол мөн оноос 2024 онд 3512 хэргээр буюу 52.3 хувиар өссөн байна.

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчилд оногдуулсан шийтгэлийн тоо мэдээ

Зөрчлийн тухай хуулийн 5.4 дүгээр зүйлд зааснаар нийт 49865 хүнд шийтгэл оногдуулснаас

• Торгох шийтгэл- 6.0 хувь буюу 2 984 хүнд,

• Баривчлах шийтгэл- 94.0 хувь буюу 46 881 хүнд тус тус оногдуулсан байна.

Хүснэгт 8. Зөрчлийн тухай хуулийн 5.4 дүгээр зүйлд заасан зөрчлийн хэрэгт оногдуулсан шийтгэлийн тоон мэдээ (2019-2024 он)

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчил үйлдэж, шийтгэл хүлээсэн хүний хүйсийн байдал

Нийт шийтгэл оногдуулсан 49 865 хүнээс:

• Эмэгтэй 2 951 хүн буюу 5.9 хувь,

• Эрэгтэй 46 914 хүн буюу 94.1 хувь

• Үүнээс өсвөр насны хүн 63 буюу 0.1 хувь тус тус байна.

Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс сүүлийн 6 жилийн хугацаанд ЗтХ-ийн 5.4 дүгээр зүйлд зааснаар нийт 50 451 зөрчлийн хэргийг хянан шийдвэрлэсэн байна. Энэ нь нийт хянан шийдвэрлэсэн зөрчлийн хэргийн 32.8 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчих зөрчлийн хэрэг их үйлдэгдэж байгааг харуулж байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчсөн хүнийг хүйсээр нь ангилан авч үзвэл эрэгтэй хүн дийлэнх хувийг эзэлж байна. Шүүхээс энэ төрлийн зөрчилд оногдуулсан шийтгэлийн төрлийг авч үзвэл дийлэнх хувьд буюу 94.4 хувьд баривчлах шийтгэл оногдуулсан байна.

1.3.ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЭЛ ҮЙЛДЭХ ГЭМТ ХЭРГИЙГ ШҮҮХЭЭР ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХЭД ТУЛГАМДАЖ БУЙ АСУУДАЛ

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх зөрчил болон гэмт хэргийн талаар хийгдсэн судалгаа болон шүүхээр хянан шийдвэрлэж буй энэ төрлийн хэргийн практикаас үзэхэд дараах тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байна.

• Эрүүгийн хууль болон Зөрчлийн тухай хуульд гэр бүлийн хүчирхийллийн үндсэн 4 хэлбэрийг бүрэн тусгах

• Гэр бүлийн хүчирхийллийг “байнга үйлдэх” шинжийг хуульчлан тодорхойлох

• Гэр бүлийн хүчирхийллийн хэрэгт хөөн хэлэлцэх хугацааг тусгайлан зохицуулах

• Зөрчилд баривчлахаас гадна бусад шийтгэлийн төрөл, хэлбэрийг хуульчлах

• Зан үйлд нөлөөлөх албадан сургалтыг чанаржуулах

• Хохирогчийн хууль зүйн туслалцаа авах эрхийг бодитой хангах

• Хохирогчийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, мэдээллээр хангах

• Хохирогчийн зөрчигдсөн эрхийг нөхөн сэргээх, хохирол нөхөн төлүүлэх

• Хүчирхийлэгчид тохирсон таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах

• Гэр бүлийн хүчирхийллийн талаарх иргэдийн ойлголт, хандлагыг дээшлүүлэх

• Хууль сахиулагч болон хуульчдын гэр бүлийн хүчирхийллийн талаарх мэдлэг, ур чадварыг сайжруулах

I. Гэр бүлийн хүчирхийллийн талаарх ойлголт дутмаг байдаг

Судалгаанаас үзэхэд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлагаар очсон цагдаагийн алба хаагч нар “аюулын зэргийн үнэлгээ” хийдэг ч түүнийг нотлох баримтаар хэрэгт хавсаргадаггүй, гэр бүлийн хүчирхийллийн талаарх ойлголт, бусад гэмт хэргээс ялгагдах онцлог, хүчирхийлэл үйлдэгч, хохирогчийн сэтгэл зүйн онцлог, аюулгүй байдлын асуудлуудтай холбоотой мэдлэг, амьдралын түүхэнд суурилсан мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах ур чадвар дутмаг байдаг байна.[15] Цагдаагийн албан хаагчид зохих арга хэмжээг хамгийн түрүүнд авах хүмүүс байдаг ч зохих сургалтад бага хамрагдсан, хөрөнгө нөөц хангалтгүй байдаг, гэр бүлийн хүчирхийлэл, ялангуяа бие махбодын хүчирхийллээс бусад хэлбэрийн талаар ойлголт дутмаг байдаг гэсэн дүн гарчээ.[16] Шүүн таслах ажиллагааны явцад тухайн хэрэг маргааны төрлөөр дагнан мэргэшээгүй шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч тухайн хэрэгт хамааралтай хамгийн чухал нотлох баримтыг үнэлэхгүй орхигдуулах эрсдэлтэй байдаг.[17]

Иймд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг хэрэгжүүлэгчдэд сургалт орох нь чухал байдаг байна. Гадаад улсын туршлагыг судлан үзвэл Европын улсуудаас энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй үр дүнтэй тэмцэж буй улсын тэргүүн эгнээнд Испани улс багтдаг бөгөөд тус улсад шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудад эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийллийн талаарх сургалтыг тасралтгүй ордог байна.[18]

II. Хууль тогтоомжийн тодорхойгүй байдал

Эрүүгийн хуулийн 11.7 дугаар зүйлд гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийг тодорхойлохдоо “Гэр бүлийн хамаарал бүхий харилцаатай хүнийг байнга зодсон, харгис хэрцгий харьцсан, догшин авирласан, тарчлаасан, хуваарьт болон дундын эд хөрөнгөө эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхэд халдсан бол...” хэмээн заасан. Харин байнга үйлдээгүй бол гэмт хэргийн шинжгүй гэж үзэж, Зөрчлийн тухай хуулиар хариуцлага хүлээлгэдэг.

“Гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг, зөрчлийг шалган шийдвэрлэхтэй холбоотой Монгол Улсын хууль тогтоомж, тэдгээрийн хэрэгжилтийг хохирогч төвтэй хандлагын үүднээс үнэлэх нь судалгааны товч тайлан”-аас харвал нийт 8 бүсэд хийсэн судалгаанд хамрагдсан хуульч, хууль сахиулагчид Эрүүгийн хуулийн 11.7 дугаар зүйлд заасан байнга гэх нэр томьёог өөр өөрөөр тайлбарлаж, ашиглаж байгаа нь энэхүү ойлголт нэг мөр болохгүй байгааг дараах байдлаар харуулсан гэжээ. Тухайлбал, зарим дүүрэгт гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн 3 тохиолдлын нэг нь хөнгөн гэмтэл учруулсан байхад “байнга” шинж хангагдсан гэж үзэж байгаа бол бусад газарт гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг бус зөвхөн хүний биед гэмтэл учруулсан гэж үзэн шийдвэрлэсэн байна. Түүнчлэн 24 цагийн дотор 3 удаа зодсон үйлдлийг нэг шалтгаанаар зодсон гэх үндэслэлээр байнга гэсэн шинжийг хангахгүй гэж үзсэн тохиолдол байна.

Мөн Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль (2017)[19]-д зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгэн, прокурорт шилжүүлэх болон шүүхээс хүчирхийлэл үйлдэгчид таслан сэргийлэх арга хэмжээ авахад шүүх эмнэлгийн гэмтлийн зэрэг тогтоосон нотлох баримтыг шаарддаг. Гэвч дийлэнх хохирогч уг шаардлагыг биелүүлэхэд хүндрэлтэй. Хохирогч уг магадлагаа авах боломжгүй тохиолдолд эрүүгийн хэрэгт тооцож болох байсан ч нотлох баримтын наад захын шаардлага хангаагүй тул Зөрчлийн тухай хуулиар шийдвэрлэдэг нь хүчирхийлэгч үйлдэгчийг өөгшүүлсэн ял завших боломжийг олгосон шийдэл гэж үзжээ.

Зөрчлийн тухай хуульд зааснаар гэр бүлийн хүчирхийллийн хөөн хэлэлцэх хугацаа 6 сар байна. Дээрх судалгаанаас үзэхэд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссаны улмаас олон хэрэг хэрэгсэхгүй болох хандлагатай байдаг байна.[20]

III. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдэд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах ажиллагаа дутагдалтай байдаг

Судалгаанаас харахад 2019 онд хязгаарлалт тогтоох таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан 429 шүүгчийн захирамж гарсны 33 нь гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг байжээ. Энэ нь нийт хүчирхийлэл үйлдэгсдийн дөнгөж 21.23 хувьд нь хязгаарлалт тогтоох таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан гэсэн үг юм. Мөн 2019 онд гэр бүлийн хүчирхийллийн 201 хэрэгт цагдан хорих захирамж гаргасан нь шүүхэд шилжсэн нийт хэргийн 9.95 хувийг, зөрчлийн улмаас 1132 саатуулах эрх хязгаарлах арга хэмжээ авсан нь шүүхэд шилжсэн ийм төрлийн хэргийн 13.31 хувийг тус тус эзэлж байна. Энэхүү статистик нь гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгч этгээдэд цагдаа, прокурор, шүүх таслан сэргийлэх арга хэмжээг авах талаар холбогдох хуулийн заалтыг хэрэгжүүлэх мэдлэг, чадвар, хүсэл эрмэлзэл дутмаг байгааг харуулсан байна.[21]

Мөн яллагдагч цагдан хоригдож байгаад батлан даалтад гарах, эсвэл цагдан хоригдолгүй батлан даалтад гарсан тохиолдолд түүний хамгийн түрүүнд очих газар нь түүний гэр, үр хүүхэд нь бөгөөд энэ тухай урьдчилан мэдэгдсэн, яллагдагчид хүчирхийлэл үйлдэхгүй байхыг анхааруулсан эсэх зэрэг нь тодорхой биш байгаа нь хохирогчийг дахин хүчирхийлэлд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх, өөрийгөө болон гэр бүлийн гишүүдээ хүчирхийллээс хамгаалах, нүүх, тусламж дуудах, хамгаалах байранд очих, эрх зүйн туслалцаа авах хугацаа, боломжгүй болгодог байна.[22]

IV. Хэргийн бусад оролцогчид (шинжээч, сэтгэл зүйч)-ыг хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд идэвхтэй оролцуулдаггүй

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс хийсэн “Монгол Улсын шүүх эрх мэдлийн хөгжлийн бодлогын төсөлд хийсэн нөлөөллийн урьдчилсан үнэлгээ тайлан”-д[23] гэр бүлийн хэрэг, маргаан шийдвэрлэхэд зайлшгүй оролцох шаардлагатай шинжээч, сэтгэл зүйч нарыг бий болгох шаардлагатай талаар дурдсан байна. Энэ төрлийн хэрэг маргаанд мэргэшсэн шүүгч байсан ч шүүгчийн хэрэглэх хууль, шүүгчийн ажиллаж буй тогтолцоо нь өөрчлөгдөөгүй цагт төдийлөн ялгаатай үр дүн ажиглагдахгүй байж болно. Иймд дагнасан шүүх байгуулах, үүнийгээ дагаад гэр бүлийн эрх зүйн маргаан шийдвэрлэх шинэ тогтолцоог (гэр бүлийн шинжээчийн ур чадварыг дээшлүүлэх, гэр бүлийн сэтгэл зүйч оролцдог байх зэргээр эдгээр оролцогчдын эрх, үүргийг тодорхой болгох) нэвтрүүлэх, процессын хуулийг шинэчлэх шаардлагатай гэжээ.[24] Гадаад улсын туршлагыг судлан үзвэл Бүгд Найрамдах Солонгос улсад мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад анагаах ухаан, сэтгэл судлал, нийгмийн ухаан гэх мэт бусад салбарын мэргэжилтнүүдтэй хамтарч хүчирхийлэл үйлдсэн этгээд, хохирогч болон гэр бүлийн гишүүдийн зан байдал, амьжиргааны төвшин, ажил мэргэжил, хүчирхийлэл үйлдэх сэдэл, шалтгааныг тодорхойлон ажилладаг байна.[25]

V. Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удаашралтай явагддаг

“Гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг, зөрчлийг шалган шийдвэрлэхтэй холбоотой Монгол Улсын хууль тогтоомж, тэдгээрийн хэрэгжилтийг хохирогч төвтэй хандлагын үүднээс үнэлэх нь” судалгааны тайланд Цагдаагийн байгууллагад гомдол мэдүүлснээс анхан шатны шүүхэд хүрэхэд 122.7 орчим хоног болдог бөгөөд энэ нь цагдаагийн мөрдөн байцаалт, прокурорын хяналт, шүүхээр хянан шийдвэрлэх зэрэг хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үе шат бүрд удаашралтай байгааг илтгэж байна гэжээ. Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удааширснаар хүчирхийлэл үйлдэгч эсвэл ар гэрийнхний зүгээс эвлэрэхийг шаардах нь гомдлоо буцаах, сэтгэл санааны хямдралд ороход хүргэдэг байна.[26]

VI. Хохирогчийг эрхийг ханган ажиллаж чаддаггүй  “Монгол Улсын шүүхээр хянан шийдвэрлэгдэж буй гэр бүлийн хүчирхийллийн хэргийн шүүх хуралдааны ажиглалтын тайлан”[27]-д гэр бүлийн хүчирхийллийн зөрчил болон эрүүгийн хэргүүдийг шүүх хянан шийдвэрлэхэд хохирогчийн эрхийг хангах хүрээнд шүүгч дараах асуудлыг анхаарах шаардлагатай гэж үзсэн байна. Үүнд:

• Хохирогчийг хамгаалахын тулд аюулгүй байдлын арга хэмжээ авах шаардлагатай эсэхийг лавлах, үүнийг нэн ялангуяа өндөр эрсдэлтэй гэж тооцсон хэрэгт хохирогч энэ талаар хүсэлт тавиагүй хэдий ч харгалзаж үзэх;

• Хэрэгт холбогдогч (яллагдагч)-ийг хохирогчийн тухай мэдээлэл (жишээлбэл, тэдний одоогийн оршин суугаа хаяг)-ийг хавтаст хэргээс олж авахаас урьдчилан сэргийлэх;

• Хохирогчийг шаардлагатай бол шүүх хуралдааны өмнөх шатанд сэтгэл зүйн тусламж үйлчилгээнд холбон зуучлах;

• Гэр бүлийн гишүүдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх эрхийг тухай бүр хохирогчдод мэдээлэх;

• Хохирогчийг шүүх хуралдааны танхимаас холбогдогч (яллагдагч)-аас 15 минутын өмнө гарах явдлыг баталгаажуулж, мөрдүүлэх;

• Хохирогчдод шүүхийн шийдвэрийн агуулгыг хангалттай хэмжээнд тайлбарлах;

• Хохирогчдод давж заалдах процессын тухай хангалттай хэмжээнд тайлбарлах; гэх мэт асуудлыг гэр бүл, хүүхдийн хэргийн шүүхийг байгуулахдаа харгалзан үзэх шаардлагатай гэжээ.

VII. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчдэд оногдуулдаг шийтгэл нь гэр бүлийн хүчирхийлэл дахин үйлдэхээс урьдчилан сэргийлэхэд үр нөлөөгүй байдаг

Зөрчлийн тухай хуулийн 5.4 дүгээр зүйлийн 4 дэх хэсгийн гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх зөрчилд албадан сургалтад хамруулж долоогоос гуч хоногийн хугацаагаар баривчлах шийтгэл оногдуулахаар заасан. Гэр бүлийн хүчирхийллийн зөрчлийн ихэнх хувь буюу 97.67 хувь (2019 онд)-д Эрүүгийн шүүхээс хүчирхийлэл үйлдэгчид баривчлах шийтгэл, үлдсэн хувьд (2.33 хувь) нь торгох шийтгэл оногдуулсан гэсэн тоон мэдээ байна. Баривчлах шийтгэлийн хугацаа дунджаар 7-30 хоног үргэлжилдэг байна. Баривчлах шийтгэл нь ихэвчлэн хүчирхийлэл үйлдэгчийг өс санахад хүргэдэг төдийгүй суллагдаж ирээд гэр бүлийн хүчирхийлэл дахин үйлдэгдэх вий гэсэн айдастай амьдрахад хүргэдэг гэж хариулжээ. Энэхүү судалгааны хүрээнд ярилцлага авсан гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогчдын үзэж байгаагаар шүүх, хуулийн байгууллага шийтгэхээс илүүтэй урьдчилан сэргийлэх, хүмүүжүүлэх арга хэмжээнд голлон анхаарах хэрэгтэй, учир нь одоо хэрэглэгдэж буй шийтгэлийн арга хэмжээ нь хүчирхийлэл үйлдэгчийг уурлуулж, өс санахад хүргэдэг, эцсийн дүндээ хүчирхийлэл давтагдах, илүү ноцтой болоход нөлөөлдөг байна.[28]

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн хүнийг зан үйлд нөлөөлөх сургалтад албадан хамруулдаг бөгөөд зан үйлд нөлөөлөх үйлчилгээг ганцаарчилсан, бүлгийн болон хосолмол хэлбэрээр зохион байгуулдаг. 2020 оны байдлаар Зөрчлийн тухай хуулийн 5.4.4 дэх заалт буюу гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн 3396 этгээдэд “Гэр бүлийн хүчирхийлэл, түгээмэл хэлбэрүүд”, “Архины хэрэглээ, хор хөнөөл”, “Стресс ба түүнийг даван туулах арга зам”, “Хандлага, эерэг харилцаа”, “Уур бухимдлыг зохицуулах”, “Зөрчлийн тухай хууль”, “Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль” сэдвээр 217 удаа 199 цагийн сургалт зохион байгуулжээ. Сургалтад хамрагдсан 452 этгээдээс баривчлах байрнаас зохион байгуулж буй албадан сургалтын үр нөлөөг хэрхэн үнэлж буй талаар тодруулахад 123 нь буюу 28,2 хувь нь үр нөлөө сайтай, 202 нь буюу 44,6 хувь нь хангалтгүй, 28 хувь нь ямар ч үр нөлөөгүй гэж хариулсан дүнгээс үзэхэд баривчлагдсан этгээдүүд зан үйлд нөлөөлөх албадан сургалтын үр нөлөөг хангалтгүй гэж дүгнэсэн байна.[29]

VIII. Төрийн байгууллагууд гэр бүлийн хүчирхийллийг таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэхэд хамтын ажиллагаа, уялдаа холбоо хангалтгүй байдаг

Хохирогч хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны үе шат болгонд олон удаа (хамгаалах байранд, цагдаагийн мөрдөн байцаагчид, дараа нь прокурор, эмч, өөр цагдаагийн мөрдөн байцаагч гэх мэт) мэдүүлэг өгч, ихэвчлэн ижил баримт, үйл явдлуудыг давтан ярих шаардлагатай тулгардаг. Энэ тохиолдол бүрд хохирогчийн сэтгэл зүйд хямрал үүсэж, стресс, дипрессэнд өртдөг байна. Цагдаагийн албаны тухай хуульд цагдаагийн хэлтэс, нэгж, албан хаагчид өөр хоорондоо хамтран ажиллах талаар заасан байдаг ч төрийн бусад байгууллага, ИНБ, ТББ-тай хэрхэн хамтран ажиллах талаар дурдаагүй байна.[30]

ХОЁР. ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЛИЙН ХЭРГИЙГ ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ ДАГНАСАН ШҮҮХИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

Монгол Улсын шүүхийн практикт гэр бүлийн маргааныг Иргэний хэргийн шүүх, Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэрэг, өсвөр насны хүнд холбогдох эрүүгийн хэргийг Эрүүгийн хэргийн шүүх харьяалан тус тус шийдвэрлэж байна.

2.1. ГЭР БҮЛИЙН ХҮЧИРХИЙЛЛИЙН ХЭРГИЙГ ХЯНАН ШИЙДВЭРЛЭХ ДАГНАСАН ШҮҮХ БАЙГУУЛАХ ХЭРЭГЦЭЭ, ШААРДЛАГА

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэргийг мэргэшсэн шүүгч, дагнасан шүүх хянан шийдвэрлэх талаар бодлогын баримт бичгүүдэд тусгагдаж ирсэн байна. Тухайлбал, Монгол Улсын Засгийн газрын 2007 оны 225 дугаар тогтоолоор баталсан “Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр”[31]-т Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх, түүнээс урьдчилан сэргийлэх үндэсний чадавхын хүрээнд Гэр бүлийн хэргийг шийдвэрлэх чиглэлээр шүүгчдийг мэргэшүүлэх, дагнасан шүүхийг бий болгох асуудлыг судлах хэмээн тусгасан.

Энэ хүрээнд гэр бүлийн хэрэг, маргаан, өсвөр насны хүнд холбогдох хэргийг хянан шийдвэрлэх тусгай шүүх байгуулахтай холбоотой судалгааны ажил, хурал хэлэлцүүлгүүд зохион байгуулагдаж ирсэн байна. Тухайлбал, 2017 онд “Монгол Улсад гэр бүлийн маргаан, гэр бүлийн хүчирхийллийн хэргийг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, цаашдын төлөв” сэдэвт хэлэлцүүлэгт[32] Монгол Улсад гэр бүлийн хүчирхийлэл, гэр бүлийн хүрээнд үйлдэгддэг гэмт хэргийн гаралт ямар түвшинд байгаа талаар болон цаашид гэр бүлийн маргаан шийдвэрлэх, орчин нөхцөлийг сайжруулах, шүүгч ажилтнуудыг дагнан мэргэшүүлж, хүүхэд, гэр бүлийн шүүх байгуулах шаардлагатай эсэх талаар өөрсдийн салбарт хийсэн судалгаа, дүн шинжилгээ, мэдээллийг нээлттэй хуваалцаж байжээ. Мөн уг хэлэлцүүлэгт “...гэр бүлийн маргааны асуудлаар мэргэшсэн шинжээч зөвлөхүүд байдаггүй. Шүүгч бие даан дангаараа шийдвэрлэх хандлага давамгайлж байгаа.Гэр бүлийн маргааныг шийдэхдээ ирээдүйн хэдэн жилийн асуудлыг харж шийдвэр гаргадаг онцлогтой учир зөвхөн шүүгч дангаараа шийдвэр гаргах нь учир дутагдалтай. Иймээс энэ төрлийн хэргийг шийдвэрлэхэд сэтгэл зүйч, эрх зүй, нийгмийн халамж, боловсрол гэх мэтийн нарийн асуудлаар мэргэшсэн шинжээч мэргэжилтнүүдийг оролцуулах шаардлагатай гэсэн саналыг олонх хуульч, мэргэжилтнүүд дэмжиж, зөвхөн энэ асуудлыг хуульчлах хэрэгтэй гэдэг дээр санал нэгдсэн байна.

Үүний дараа 2023 онд Засгийн газраас Шүүх байгуулах тухай хуулийн төслийг боловсруулж, төсөлд гэр бүл, хүүхдийн хэргийн дагнасан шүүхийг байгуулахаар тусгасан байна. Тус хуулийн үзэл баримтлалаас харвал, Монгол улсад Гэр бүл, хүүхдийн хэргийн шүүхийг дагнан байгуулах хэд хэдэн хэрэгцээ, шаардлага бий болсон гэж үзсэн. Үүнд:

Нэгдүгээрт, Монгол Улсын хэмжээнд нийт иргэний хэргийн 10-12 хувийг гэр бүлийн хэрэг эзэлдэг бөгөөд энэ төрлийн хэргийн тоо буурах төлөвгүй байна. Түүнчлэн нийт гэр бүлийн хэргийн дийлэнх хувийг (57%-61,5%) шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах хэрэг эзэлж байгаа бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор хүүхдийн эрх ашиг зөрчигдөж байна.

Хоёрдугаарт, насанд хүрээгүй хүүхэдтэй холбоотой хэрэг болон гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой хэргийг тусгай орчинд, мэргэшсэн шүүгч хүүхдийн сэтгэл зүйн онцлогт тохирсон хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад шийдвэрлэх зайлшгүй шаардлага бий хэмээн үзсэн байна.[33]

Шүүхийг шинээр дагнан байгуулахад шүүхийн харьяалан шийдвэрлэх хэрэг маргааны төрлийг харгалзан үзэх шаардлагатай. Тухайлбал, тухайн салбар эрх зүйн нарийн онцлог байдал болон хэргийн тоон үзүүлэлтийг харгалзах хэрэгтэй. Түүнчлэн тухайн хэргийн статистик мэдээлэл ирээдүйд өсөх таамаглал байгаа эсэхэд анхаарал хандуулах хэрэгтэй байдаг байна.[34]

Сүүлийн жилүүдэд шүүхэд өсвөр насны хүнд холбогдох хэргийг хянан шийдвэрлэсэн хэргийн тоо жил бүр нэмэгдсэн байдаг. Тодруулбал, Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхүүд 2022 онд нийт 14200 хэрэг шийдвэрлэж, 14393 хүнд ял шийтгэл оногдуулсны 208 нь өсвөр насны хүн байжээ. Харин 2023 онд нийт 13977 хэрэг шийдвэрлэж, 14192 хүнд ял шийтгэл оногдуулсны 222 өсвөр насны хүн, 2024 онд нийт 14682 хэрэг шийдвэрлэж, 14663 хүнд ял шийтгүүлж оногдуулснаас 209 нь өсвөр насны хүн тус тус байсан.[35] Мөн гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг шүүхээр хянан шийдвэрлэсэн хэргийн тоо өссөн байна. Мөн гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийн тоо өссөн байна.